مسجد جمعه
از آثار تاریخى بعد از ورود اسلام به ایران بوده كه در قرن چهارم هجرى بناگذارى شده و در دوره هاى سلجوقیان، آل مظفر و شاه عباس اول بر ابعاد ان افزوده شده است، در جاى جاى مسجد، غیر از سبك هاى مختلف معمارى، انواع خطوط و نظم و نثر قابل مشاهده استاین مسجد مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلام در ایران‌است.
بخش‌های جالب توجه این مسجد عبارتند از :
صفه‌های كوچك سمت راست دالان و رودی همراه با ستون‌های مدور و گچ بری‌های زیبا كه از آثار دوره دیلمی در قرن چهارم هجری قمری است - گنبد خواجه نظام الملك، وزیر ملكشاه سلجوقی كه در سال‌های 465 تا 485 ه. ق ساخته شده است. چهل‌ستون ضلع غربی این گنبد در دوره شاه عباس اول به ساختمان‌های مسجد افزوده شده است - چهل ستون كه در سمت چپ دالان ورودی واقع شده، از آثار دوره پادشاهان آل مظفر است - ساختمان ایوان جنوبی مسجد از قرن ششم و تزئینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و یازدهم‌هجری قمری است. دو مناره این ایوان در عهد حسن بیك تركمان افزوده شده و بانی تعمیرات و الحاقات این‌مسجد «ابونصر حسن عبادر» است - تزئینات كاشی كاری اطراف صحن كه از آثار دوره حسن بیك تركمان است - ایوان شرقی مسجد باگچ بری‌های زیبا از آثار دوره سلجوقی است - صفه عمر در شرق این ایوان در دوره قطب الدین محمود، شاه آل مظفر، به وسیله «مرتضی بن الحسن العباسی‌الزینبی» ساخته شده است - ایوان غربی مسجد با تزئینات كاشی كاری از آثار قرن ششم هجری است كه در دوره شاه سلطان حسین صفوی‌تعمیر و دوباره تزئین شده است - ایوان شمالی مسجد، معروف به صفه درویش از قرن ششم و كتیبه گچ بری داخل آن از دوره شاه سلیمان‌صفوی است. چهل ستون‌های شمال و شرقی آن از قسمت‌های جالب و دیدنی این بنای عظیم تاریخی بشمارمی‌رود - اثر تاریخی مسجد جمعه، گنبد تاج الملك است كه بانی آن «ابوالغنائم تاج الملك خسرو فیروز شیرازی» یكی از وزیران ملكشاه سلجوقی است كه در سال 481 ه.ق ساخته شده است - ساختمان حوض وسط مسجد نیز در زمان سلطنت شاه محمد خدابنده صفوی، به وسیله «یوسف آقا» بنا شده است.
این بنا با عظمت خاموش و جدى واسرار آمیزش یكى از زیباترین آثار معمارى جهان است در اینجا تذكار چند نكته لازم است :
1- بعضى از بازدیدكنندگان ابنیه تاریخى اصفهان تصور كردهاند كه دو گنبد شمالى و جنوبى مسجد جمعه در اصل آتشكده بوده و بدیهى است این اشتباه از آنجا ناشى شده كه سبك ساختمان گنبدهاى نظام الملك و تاج الملك در جنوب و شمال مسجد جمعه از سبك معابد ایرانى در دوره ساسانیان اقتباس شده است.
در قرون اولیه اسلامى كه ایرانیان تدریجاً به دین اسلام گرویدند به فكر ساختن مساجد باشكوه افتادند وچون قرنها در ساختن ابنیه و عمارات مختلف سابقه داشتند مساجد را به سبك معمارى اصیل ایران ساختند و تزیین كردند، به این جهت از نظر سبك مشابهت زیاد بین مساجد اولیه و معابد دوره ساسانى موجود است و هین كیفیت در نظر اول تولید اشتباه مىنماید. كتیبههاى داخل این گنبدها شامل آیات قرآنى و كتیبههاى ساختمانى به نام پادشاهان و وزراى وقت است.
2- در آثار تاریخى موجود مسجد جمعه اصفهان غیر از سبكهاى مختلف معمارى انواع خطوط كوفى و ثلث و بنایى و نستعلیق راهم مىتوان مطالعه نمود.
3- مسجد جمعه درهاى متعدد دارد ولى از همه آنها جالبتر در شمال شرقى مسجد و قدیمیترین سردر مسجد مورخ به سال 515 هجرى است و كتیبه كوفى سردر كه خوشبختانه قسمت بیشتر آن باقى مانده است از تعمیرات مسجد پس از حریقى كه به وسیله اسماعیلیه در آن صورت گرفته است حكایت مىكند وبعد سردر باشكوه دیگرى است كه در جنب گنبد تاج الملك واقع شده و از الحاقات دوره محمود شاه آل مظفر و مورخ به سال 768 هجرى است.
